پسته درختی کوچکی است که سرچشمه آن آسیای میانه و خاورمیانه است و در کشورهایی مانند ایران، سوریه، ترکمنستان و غرب افغانستان رشد و نمو می‌کند. این درخت میوه‌ای تولید می‌کند که بسیار لذیذ و خوراکی است. پسته واژه‌ای است فارسی که از طریق زبان لاتین وارد زبان‌های اروپایی شده است.
در سال 2017 میلادی تولید این محصول حدود 987,574 تن بوده که به واسطه این تولید در رده اول جهان قرار گرفته است. پس از ایران، ایالات متحده آمریکا در جایگاه دوم و چین در جایگاه سوم قرار دارند. ارزش صادرات جهانی این محصول حدود 2 میلیارد دلار است که سهم آمریکا حدود 842 میلیون دلار، سهم هنگ‌کنگ 359 میلیون دلار و سهم ایران حدود 200 میلیون دلار و 11% سهم صادرات است.
تولید پسته در هر هکتار بسیار متفاوت است. در آمریکا این مقدار حدود 4100 کیلوگرم است که مقام اول را به خود اختصاص داده‌اند. بعد از آمریکا کشورهای ترکیه و چین قرار دارند. اما متوسط تولید در ایران حدود 668 کیلوگرم است. این تولید پائین به دلیل کم آبی، سموم بی‌کیفیت و قیمت بالای نهاده‌ها و از همه مهم‌تر دانش و آگاهی پایین کشاورزان ایرانی نسبت به برنامه و زمان کوددهی است.
اقتصاد پسته
ایران و ایالات متحده آمریکا، دو کشور اصلی در زمینه تولید و صادرات پسته در جهان به‌شمار می‌آیند. به‌طوری که حدود هفتاد تا هشتاد درصد تولید سالانه در اختیار این دو کشور است. در سال ۱۹۲۹ دانشمند گیاه‌شناسی آمریکایی ویلیام ای وایتهوس برای جمع‌آوری بذرهای مناسب پسته به ایران مسافرت می‌کند. او پس از سه سال با یک کیسه تقریباً ۱۰ کیلویی از بذرهای به دقت انتخاب شده به آمریکا باز می‌گردد.
از آنجایی که درخت پسته حدود ۷ الی ۱۰ سال طول می‌کشد تا کاملاً رشد کند، وایتهوس نتایج تحقیق خود را چندین سال بعد متوجه می‌شود. از بین تمام بذرهایی که وایتهوس انتخاب کرده بود تنها یک مورد قابل استفاده در خاک کالیفرنیا بود که آن را «کرمان» نامید. بعدها دانشمندان این بذر پسته را با پیوند زدن به پایه‌های قوی‌تر تقویت کردند.
نتایج تحقیقاتی که در سال ۲۰۲۰ انجام شده نشان می‌دهد، تقریباً نیمی از پسته توزیع شده در جهان در سال ۲۰۱۹ توسط ایالات متحده آمریکا تأمین می‌شود که دلیل آن افت تولید این محصول در ایران به میزان ۷٪ بوده است. از دلایل این کاهش تولید می‌توان به تحریم‌های تجاری ایالات متحده آمریکا علیه ایران، تغییرات آب و هوایی و ضعف در مدیریت اقتصادی و آبیاری نام برد.
شرکت‌هایی که هم اکنون در حال فعالیت گسترده در این زمینه هستند در آینده یک رقیب جدی برای شرکت‌های پسته ایران می‌شوند. کشور اسرائیل بیشترین مصرف سرانه را در بین تمام کشورها به خود اختصاص داده است.
صادرات پسته در جهان
البته صادرات پسته را در سال ۲۰۱۴ میلادی بررسی می‌کنیم. ایران با صادر کردن بیش از ۱۹۱ هزار تن پسته در آن سال بزرگترین صادرکننده این محصول در دنیا شناخته شد. ایالات متحده آمریکا نیز با صادر کردن حدود ۱۳۸ هزار تن پسته، به عنوان دومین صادرکننده در جهان شناخته شد. ترکیه در سال ۲۰۱۴ حدود ۳ هزار تن را صادر کرد و از این لحاظ توانست در جایگاه سوم جهان قرار بگیرد.
صادرات پسته ایران در سال ۱۳۸۹ معادل ۱۵۰ هزار تن بود. یکی از برتری‌های ایران در صادرات موقعیت جغرافیایی کشور است. زیرا با امکان حمل و نقل آسان، ایران به راحتی می‌تواند بازار این محصول را در کشورهایی مثل چین از آن خود کند. آمریکا برای جلوگیری از ورود ایران به بازارهای مصرفی خود، تعرفه ۲۴۱ درصدی مقرر کرده است.
پسته در ایران
میزان تولید پسته در ایران حدود ۵۷۵ هزار تن در سال است و تنها ۱۰ درصد از این محصول مصرف داخلی دارد و ۹۰ درصد دیگر برای صادرات است. سرانه مصرف پسته برای هر خانواده ایرانی حدود ۲ کیلوگرم در سال است. تولید و صادرات این محصول ایرانی، سالانه در حدود ۱٫۴ تا ۱٫۷ میلیارد دلار در سال برای ایران درآمدزایی دارد. شهرستان‌های بردسکن، مه‌ولات، خلیل آباد، دامغان، رفسنجان، زرند، سیرجان، انار، بوئین زهرا و شهرستان ابرکوه از مراکز اصلی تولید این محصول در ایران به‌شمار می‌روند و ۸۰ درصد محصول تولیدشده در ایران، در این مناطق تولید می‌شود.
با توجه به این‌که نژاد پسته ایران و آمریکا یکی هستند، اما محصول ایرانی طعم بهتری دارد. نکته‌ای که بسیاری از توزیع‌کنندگان عمده اروپایی هم آن را تأیید می‌کنند. بذر و نهال‌های کاشته شده در آمریکا از بذرهای ایرانی بوده ولی به خاطر تغییر خاک و آب و هوا، طعم آن تغییر کرده است. اما نوع ترکیه نژاد دیگری دارد.
مشکلات
در میانه دهه ۸۰ خورشیدی، تولید پسته ایران بیش از ۲۵۰ هزارتن بوده است. این میزان در ابتدای دهه ۹۰ خورشیدی به ۱۵۰ هزار تن کاهش یافت. خشکسالی‌های پی‌درپی، بزرگترین مشکل کنونی در تولید پسته است و عدم برنامه‌ریزی برای تأمین آب مورد نیاز باغ‌های پسته و نیز قوانین و مقررات دست و پاگیر صادراتی باعث شده که میزان صادرات پسته ایران، افت چشمگیری را در سال‌های اخیر تجربه کند و در همین حال، با افزایش تولید پسته در ایالت کالیفرنیای آمریکا، این کشور در حال تبدیل شدن به اولین صادرکننده این محصول در سطح جهان است.
آفت‌های مهم پسته در ایران
از مهم‌ترین آفت‌های درخت پسته پسیل یا شیره خشک است. این حشره بسیار ریز و نارنجی رنگ که به سرعت زیاد تکثیر می‌شود و علاوه بر تغذیه از شیره درخت به وسیله مکیدن برگ‌های آن باعث پوشاندن سطح برگ و عدم رسیدن نور کافی به درخت می‌شود و این عمل باعث ریزش و خسارت به محصول می‌شود. از دیگر آفات این درخت سن یا سنک یا پنچرک است. این حشره در رنگ‌های مختلف که با خرطوم نوک تیز خود از این میوه کال تغذیه می‌کند.
آفلاتوکسین زهراب‌های است که بوسیله گروهی از قارچ‌ها بنام آسپرژیلوس که جزء کپک‌ها هستند، ترشح می‌شود. این قارچ پس از تغذیه از مواد غذایی، گونه‌ای از زهرابه را تولید می‌کند و آن را داخل یا روی مواد غذایی برجای می‌گذارند. آفلاتوکسین ضررهای فراوانی برای انسان و دام دارد. این سم در صورت مصرف مزمن موجب سرطان می‌شود. از دیگر آفات می‌توان به شب‌پره هندی، شب‌پره خرنوب، لمبه گندمی و شیشه‌های دندانه‌دار اشاره نمود.
مشکلات رقابتی در محصول پسته
پسته در آمریکا به‌صورت مکانیزه تولید می‌شود و همین امر موجب شده که محصول این کشور در هر هکتار ۳ تن و سه برابر محصول تولیدی ایران در هر هکتار باشد.
در سال ۱۳۹۳ صادرات این محصول ایران به کشورهای اروپایی از ۹۰ هزار تن در سال به ۱۰ هزار تن کاهش یافت. یکی دیگر از مشکلات صادرکنندگان استفاده بی‌رویه سم در باغ‌ها است که سهم اندک پسته ایران در بازارهای اروپایی را با خطر مواجه می‌کند. اتحادیه اروپا در این مورد قوانین سخت‌گیرانه‌ای دارد و اگر این بازار از دست برود محصول آمریکا در زمان کوتاهی بازار ایران در اروپا را تصاحب می‌کند.
درخت پسته
پسته گیاهی است که از دیرباز در نقاط مختلف ایران کشت می‌شده است و جنگل‌های وحشی پسته در ناحیه شمال شرق ایران به ویژه مرز افغانستان و ترکمنستان وجود دارد و گمان می‌رود که این درخت حدود ۴–۳ هزار سال قبل در ایران اهلی شده و به مورد کشت و کار شده است. عمر این درخت بسیار طولانی دارد و می‌تواند تا ۳۰۰ سال عمر داشته باشد. درختان کاشته شده، از حدود سال هفتم تا دهم پس از کاشت به محصول دهی قابل توجهی می‌رسند و در سال بیستم به بالاترین میزان محصول دهی می‌کند.
این درخت برگ‌های ریزی دارد و می‌تواند تا ۱۰ متر رشد کند و به‌طور میانگین ۵۰کیلوگرم محصول در یک دوره دو ساله تولید می‌کند. گیاهی بیابانی و مقاوم است و می‌تواند خاک‌های با شوری بالا و دماهای بین -۱۰ درجه در زمستان و +۴۸ درجه سانتی گراد در تابستان را تحمل کند. این درخت برای محصول دهی احتیاج به تابستان‌های گرم و خشک و خاک با زهکشی بالا دارد و در مناطق مرطوب یا سردسیر محصول دهی و رشد خوبی ندارد.
