درخت پسته یکی از درختانی است که پایه کوتاهی دارد اما باردهی آن می‌تواند بسیار بالا باشد. پسته یکی از مغزهای پرخاصیت و با قیمت بالا است. زادگاه این درخت کشور ایران است و برخی زادگاه آن را افغانستان و ترکمنستان می‌دانند. قطب مغز پسته ایران است و بعد از آن کشور آمریکا در رتبه دوم قرار دارد. قدمت این میوه و درخت به بیش از 3 الی 4 هزار سال می‌رسد.
پرورش و کاشت درخت پسته همیشه مورد توجه کشاورزان و باغداران بوده است؛ زیرا یک محصول بسیار سودآور است. ثمردهی این محصول به نسبت دیگر محصولات بسیار طولانی‌تر است. کوددهی و سم‌پاشی و دیگر شرایط می‌تواند در به ثمر نشستن پسته مرغوب نقش مهمی داشته باشد.
این درخت در مناطق گرم رشد می‌کند. در مناطق سردسیر خیلی رشد ندارد و در برابر سرما مقاوم نیست. ریشه‌های این درخت کاملاً عمیق هستند و خاک آن باید قابلیت نفوذ داشته باشد تا ریشه‌ها رشد کنند. درختان پسته معمولاً کم‌ارتفاع هستند و مدت زمان زیادی لازم است تا به بار بنشیند.
عناصر موردنیاز برای رشد درخت پسته
درخت پسته برای رشد به 14 عنصر غذایی نیاز دارد که این عناصر را می‌توان به دو گروه تقسیم نمود: عناصر پرمصرف همچون ازت، پتاس، فسفر، کلسیم، منیزیم و گوگرد و عناصر کم‌مصرف یا ریزمغزی همچون آهن، منگنز، کلر، بور، مس، روی، نیکل و مولیبدن.
مهم‌ترین فاکتور در رشد گیاه، اسیدی یا قلیایی بودن آب و خاک است که با pH خاک تعیین می‌شود. منظور از pH خاک، تعداد یون‌های هیدروژن موجود در خاک است که بین 1 تا 14 می‌باشد. pH برابر با یک، بالترین حد اسیدی بودن خاک و pH برابر با 14 بالترین حد قلیایی بودن خاک می‌باشد. pH برابر با 7 نیز حالت خنثی یعنی برابر بودن حالت اسیدی و قلیایی بودن خاک را نشان می‌دهد.
در صورت بالا بودن سطح pH از 7.5، حلالیت عناصری از قبیل روی، مس، آهن و منگنز کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، پایین بودن pH نیز باعث بروز مشکلاتی از قبیل کمبود کلسیم و یا مسمومیت با منگنز، آلومینیوم و آهن می‌شود. در صورت کاهش آب موجود در خاک، جذب عناصری از قبیل پتاسیم توسط گیاه نیر کاهش می‌یابد. در این صورت، برای رفع این کمبودها باید آزمتیش کامل برای اصلاح وضعیت آب و خاک انجام شود.
روش‌های کاشت درخت پسته
سه روش برای کاشت درخت پسته وجود دارد که به‌صورت زیر است:
- کاشت در زمین: برای کاشت این درخت باید جوی‌هایی با عرض 50 الی 100 سانتی‌متری ایجاد شود که عمق آنها حدود 50 تا 70 سانتی‌متر باشد. بذرها باید از قبل به مدت 12 ساعت خیس شده باشد. پس از آماده شدن زمین، بذرها را در عمق 3 سانتی‌متری قرار دهید و روی بذرها ماسه بریزید. آبیاری باید هر 10 الی 15 روز یکبار انجام شود.
- کاشتن در گلدان: در این روش بهتر است در اوایل بهار کاشتن انجام شود. کیسه پلاستیک سیاه تهیه کنید که قطر آنها 10 الی 15 سانتی‌متر باشد و ارتفاع آنها حدود 25 تا 35 سانتی‌متر. کیسه از کود و کود گاوی و ماسه پر شود و سپس بذر خیس شده را در عمق 3 سانتی‌متری بکارید. بعد از جوانه زدن می توانید نهال را از گلدان به باغچه منتقل کنید تا مراحل کاشت با موفقیت انجام شود.
- کاشت بذر درخت پسته در خزانه: بذرهای از قبل خیس شده را می توانید در فاصله 10 الی 30 سانتی‌متری از هم بکارید. برای شروع کاشت در باغچه ابتدا بذر را شسته و باید آن را داخل یک پارچه خیس قرار دهید. این پارچه‌های خیس را به همراه بذرها داخل هوای اتاق قرار دهید. بهتر است کاشت این بذرها در اواخر زمستان و یا اوایل بهار باشد. بذرها را در عمق 2 تا 3 سانتی خاک قرار دهید و روی آنها را ماسه بریزید.
نحوه کاشت درخت پسته چگونه است؟
نحوه کاشت درخت پسته به این صورت است که نهال نر و ماده باید با هم کاشته شوند تا باردهی انجام شود. در این روش در کنار هر 15 نهال ماده یک نهال نر کاشته می‌شود. از آنجایی که تشخیص درخت نر از ماده سخت است و ممکن است اشتباه شود، بهتر است تعداد درخت نر زیادی کاشته شود.
در کاشت درخت پسته باید فاصله‌بندی مناسب بین درختان انجام شود تا برای رشد آنها فضای کافی وجود داشته باشد. این فاصله معمولاً حدود 4 الی 5 متر با درخت بعدی است. درخت پسته حدود 10 متر رشد می‌کند و این فاصله‌گذاری به همین علت است. این نهال باید جایی کاشته شود که تابش نور خورشید کامل باشد؛ زیرا تابش نور خورشید اثر مستقیم بر باردهی درخت دارد.
PH خاک این درختان باید حدود 7 الی 7.5 باشد و اصولاً خاکی که حالت اسیدیته آن کمتر باشد و یا خنثی، برای رشد درخت بسیار مناسب است. نحوه آبیاری در شرایط عادی به‌صورت یک هفته در میان انجام می‌شود. درخت پسته جز در مواردی خاص نیاز به آبیاری چندانی ندارد و در مناطق گرمسیر دوام می‌آورد.
هنگامی که نهال به خواب می‌رود بهترین زمان برای کاشت است و فصل پاییز بهترین فصل کاشت در مناطق گرمسیر است. در این شرایط ریشه‌ها با محیط جدید وفق پیدا می‌کنند و این اتفاق قبل از روزهای یخ‌بندان اتفاق می‌افتد که در غیر این صورت کاشت موفق نخواهد شد.
قلمه زدن و نحوه کوددهی درخت پسته چگونه است؟
برای قلمه زدن درخت پسته سه روش متداول وجود دارد: پیوند لوله‌ای، پیوند شکمی و پیوند اسکنه‌ای. شرایط محیطی و نزدیکی پیوند و پایه و از بین بردن آفات برای اینکه پیوند موفقیت‌آمیز باشد، بسیار مؤثر است. روی پوست یک برش عمودی زده می‌شود و یک برش دیگر روی آن قرار می‌گیرد که به شکل T تبدیل می‌شود که به این نوع پیوند، پیوند شکمی می‌گویند. در پیوند لوله‌ای انتهای پایه را باید قطع کرد و پوست را تا محل پیوندک بردارید. در پیوند اسکنه‌ای پایه را روی قطرهای 3 الی 10 سانتی قرار دهید. در این نوع پیوند، پیوندک را از شاخه‌های 1 ساله می‌گیرند.
کوددهی هر 6 ماه یکبار انجام می‌شود. کود را باید در فاصله 30 الی 35 سانتی‌متری قرار دهید. از کودهای حیوانی در زمستان استفاده نکنید. اما استفاده از کودهای شیمیایی متناسب با دوره آبیاری می‌تواند بسیار مفید باشد.
اهمیت ازت و پتاسیم در کوددهی درخت پسته
ازت از جمله عناصری است که نقش بسیار مهمی در کوددهی درخت ایفا می‌کند. در واقع، ازت پرمصرف‌ترین ماده‌ای است که به عنوان کود به درختان پسته اضافه می‌شود. ازت برای سنتز آمینواسیدها و نوکلئیک اسیدها بسیار ضروری است. اگر درخت پسته‌ای دچار کمبود ازت شود، دمبرگ‌‌ها و رگبرگ‌هایش قرمز می‌شوند و رشد شاخه‌ها نیز کمتر می‌شود. در صورت کمبود شدید ازت، پوست درخت به رنگ مایل به قرمز درمی‌آید. کمبود ازت حتی بر روی برگ‌های درخت نیز تاثیر می‌گذارد. در صورت کمبود شدید، برگ‌های جوان کم‌رنگ و برگ‌های پیرتر به رنگ زرد درمی‌آیند. علاوه بر این، برگ‌های پیر زودتر از موعد بر زمین می‌ریزند.
عنصر دیگری که اهمیت بسیار زیادی برای رشد درخت پسته دارد، پتاسیم است. پتاسیم در بسیاری از گیاهان همانند یک آنزیم عمل می‌کند. از جمله مهم‌ترین عملکرد پتاسیم در گیاهان می‌توان به تنظیم تعادل یونی سلول ها، باز شدن روزنه‌های برگ، تشکیل قند و نشاسته و همچنین سنتز پروتئین‌ها و تقسیم سلولی اشاره کرد.
شایع‌ترین آفات و بیماری‌های درخت پسته
پسیل یک حشره کوچک است که شیره درخت را می‌مکد و باعث پوکی پوسته می‌شود. این آفت درخت را ضعیف کرده و روی برگ لکه ایجاد می‌کند. برای از بین بردن این آفت باید از تله‌های زردرنگ استفاده کرد تا حشرات به آن بچسبند. بهترین زمان برای سم‌پاشی ماه دوم سال است که می‌تواند آفات را از بین ببرد.
اهمیت تغذیه درختان پسته در اواخر فصل رشد
رشد رویشی درخت پسته در اول فصل شروع می‌شود. در این فرآیند، عمل القا تعیین می‌کند که آیا جوانههای تازه رویده از نوع جوانه گل هستند یا جوانه رویشی. عمل القا بر اساس میانگین دمای شب و روز محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، اگر میانگین دما کمتر از 22 درجه سانتیگراد باشد، بیشتر جوانه‌ها از نوع گل خواهند بود. به همین دلیل است که جوانههای گل در تیر ماه به دلیل هوای گرم تشکیل نمی‌شوند. در سال‌هایی که هوا سریع‌تر از همیشه گرم می‌شود، تعداد جوانههای گل نیز به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.
جوانههای گل تا خنک شدن هوا بدون تخمک و عقیم باقی می‌مانند. لازم به ذکر است که این جوانههای گل دارای تمامی اجزای گل به غیر از تخمک هستند. با فرا رسیدن فصل رشد و خنک شدن هوا، تخمک در این جوانه‌ها تشکیل می‌شود و در سال آینده تبدیل به محصول می‌گردد. مرحله‌ی دوم ریشه‌زایی نیز در همین فصل آغاز می‌شود. با شروع مرحله‌ی دوم ریشه‌زایی، ظرفیت جذب مواد غذایی در درختان پسته نیز به میزان قابل توجهی افزایش پیدا می کند.
به عبارت دیگر، هر چه مواد غذایی بیشتری به درخت در این مرحله برسد، تشکیل تخمک‌ها و همچنین ذخیره مواد غذایی بیشتر می‌شود. از سوی دیگر، درخت و جوانه‌ها نیز مقاومت بیشتری در برابر شرایط نامساعد آب و هوایی پیدا می‌کنند و عمل گرده‌افشانی نیز با موفقیت بیشتری صورت می‌گیرد. در نتیجه، درختان سرزنده‌تر و سالم‌تری خواهیم داشت. با توجه به آنچه گفته شد، بهترین زمان برای تغذیه کلسیمی و عناصر دیگر درخت پسته، اواخر شهریور تا پایان فصل رشد درختان است.
اهمیت آبیاری درخت پسته در فصل بهار و تابستان
آبیاری درخت پسته در طول قصل بهار و تابستان بسیار مهم است. درخت پسته در هر فصل به میزان مشخصی آب نیاز دارد. اگر بخواهیم مراحل تکامل میوه پسته بر اساس آبیاری را توضیح دهیم، شامل موارد زیر خواهد شد: گلدهی و پر شدن مغز، تشکیل میوه، مغز پر کردن و در نهایت، رسیدن میوه (پسته خندان).
در صورت عدم تامین آب موردنیاز درخت در زمان گلدهی (فروردین ماه) و زمان پر شدن مغز (تیر ماه)، پوکی و سقط جنین اتفاق می‌افتد. یکی از مهم‌ترین مراحل آبیاری درختان پسته در مرحله خندانی پوست استخوانی قبل از برداشت است. آبیاری در هنگام تشکیل میوه و گرده‌افشانی که در اوایل فروردین رخ می‌دهد، نیز بسیار اهمیت دارد. زمان دیگر برای آبیاری درختان پسته در مرحله‌ی مغزپرکردن در اواخر مرداد و اوایل شهریور است زیرا گرمی هوا باعث پوکی و نیم‌مغز شدن میوه پسته می شود. البته، عوامل دیگری از قبیل کنترل آفات و بیماری‌ها نیز بر اندازه و وزن میوه پسته تاثیرگذار هستند.
یکی از مهم‌ترین مراحل آبیاری درختان پسته در زمان گلدهی است که عدم تامین آب موردنیاز درختان منجر به تنش آبی می‌شود. با این وجود، برخی از باغداران معتقدند که آبیاری در زمان گلدهی منجر به ریختن گل‌ها می‌شود. با توجه به اختلاف نظری که در این زمینه وجود دارد، این موضوع را در ادامه بیشتر توضیح خواهیم داد.
در صورت خشک بودن خاک یا اشباع شدن خاک از آب، درخت قادر به جذب آب از خاک نخواهد بود. گیاه تنها در صورت کنار هم قرار گرفتن آب، خاک و هوا قادر به جذب آب از طریق ریشه خواهد بود. در نتیجه، درخت نمی‌تواند آب موردنیاز خود را در طول زمان آبیاری از خاک جذب کند زیرا خاک از آب اشباع شده است. به همین دلیل است که گفته می‌شود باغچه‌ها را در هنگام ظهر آبیاری نکنید زیرا گیاه دچار خفگی می‌شود و صدمه می‌بیند. حالت اشباع خاک از آب بین 24 ساعت تا 3-4 روز بعد از آبیاری ادامه پیدا می‌کند و ممکن است گیاه دچار تنش غرقاب شود.
به همین منظور، توصیه می‌شود که آبیاری سنگین در زمان گلدهی برای خاک‌هایی با نفوذپذیری کم انجام نشود. در صورت شور بودن آب و خاک، جذب آب در خاک به دلیل غلظت بالای نمک کند می‌شود و ممکن است حالت اشباع خاک رخ دهد. بر اساس گزارشات انجام گرفته، آبیاری در برخی از مناطق پسته‌کاری در اردیبهشت ماه نیز منجر به سوختگی نوک میوه و در نهایت خشک شدن آن می‌شود.
عارضه‌ای به نام لکه پوست استخوانی را می‌توان در ارقامی از قبیل كله قوچي، اوحدي (فندقي)، اكبري و پوست‌خرمايي و پوست‌پيازي (بياضي) در استان كرمان و آق پسته در استان قزوين و عباسعلي در منطقه دامغان مشاهده کرد. این عارضه در اثر کمبود کلسیم در گیاه رخ می‌دهد که خود به طور غیرمستقیم به خاطر آبیاری شدید در اردیبهشت ماه به وجود می‌آید. مطاعات نشان داده‌اند که عارضه‌ی لکه پوست استخوانی هیچ ارتباطی با آفات، قارچ‌ها، ویروس‌ها و بیماری‌های مختلف ندارد.
البته، هنوز اطلاعات دقیق در این زمینه وجود ندارد اما گفته می‌شود که آبیاری در اردیبهشت ماه باعث تغییر غلظت کلسیم نسبت به عناصر دیگر می‌شود و مشکلاتی را برای اندام‌های مختلف گیاه از جمله میوه ایجاد می‌کند. یکی از روش‌های جبران خسارت ناشی از این عارضه، محلول‌پاشی نیترات کلسیم با غلظت 2.5 در هزار در فروردین ماه است.
از طرف دیگر، آبیاری در فصل بهار می‌تواند بر زودخندانی و ترک‌خوردگی پوست سبز پسته نیز تاثیرگذار باشد. تحقیقات انجام گرفته نشان می‌دهند که آبیاری کافی در فصل بهار (به خصوص خرداد ماه) باعث از بین بردن تنش خشکی و در نتیجه، کاهش تشکیل پسته‌های زودخندان و آلودگی کغز پسته‌ها با زهرابه آفلاتوکسین می‌شود.
انواع درخت پسته ایرانی و خارجی
درختان پسته مربوط به آسیای مرکزی و خاورمیانه و علی‌الخصوص ایران، از بهترین‌ها هستند. البته کیفیت پسته چینی تفاوت‌های زیادی با رقیب اصلی خود یعنی ایران دارد که برخی از اقلام آن بسیار سرشناس هستند. از جمله این اقلام می‌توان به پسته احمد آقایی، کله‌قوچی، خندان و… نام برد. از انواع خارجی این پسته می‌توان به پیترز، رد آلپو و رندی نام برد. البته مقایسه کیفیت این پسته ایران با دیگر نقاط جهان مانند خال مه رویان است با فلفل هندی.
پسته جزء میوه‌هایی است که با یک پوسته نازک احاطه شده و میان آن هسته وجود دارد. نهال درخت به‌صورت دوپایه است که یک پایه آن نر و دیگری ماده است. این دوپایه برای تولید میوه نیاز است و گرده‌افشانی به‌وسیله باد انجام می‌شود. ریشه این درخت ستونی و عمیق رشد می‌کند و باعث می‌شود که در مقابل کم‌آبی و خشکی مقاومت کند. این شرایط درخت را مناسب برای مناطق خشک و کم آب می‌کند.
در مورد شرایط کاشت این گیاه قبلاً صحبت کرده‌ایم و نکاتی مطرح شده است. اما می‌توان گفت که سازگاری بالایی با خشکی دارد و به دما و شرایط محیط حساس نیست و سازش خوبی با گرما دارد. بهترین خاک برای رشد، خاک لومی یا ایمونی است. این خاک ترکیبی از شن و سیلت، ماسه و خاک رس است که ارزش غذایی بالایی برای رشد درخت دارد و تهویه و ترکیب آن هم مناسب رشد است.
بررسی درخت‌های پسته
انواع پسته موجود در کشور ایران به شرح زیر است:
پسته احمد آقایی
یکی از بهترین نهال‌ها و درخت‌های پسته، درخت پسته احمد آقایی است که رشدی متوسط دارد و زود به گلدهی می‌رسد. شروع گلدهی از اوایل فروردین ماه است و برداشت آن از اواسط شهریور شروع می‌شود. باردهی این درخت در هر هکتار حدود 3 تن است و در سال‌های بعدتر به حدود 8 تن هم می‌رسد. ظاهر این نوع پسته با دیگر انواع آن فرق دارد. پوست سخت آن بادامی شکل است و سفید رنگ. مغز این میوه قرمز و به‌صورت خندان است. این نوع پسته ارزش تجاری بالایی دارد و قیمت آن هم نسبت به دیگر انواع بالاتر است. مزه این پسته هم بسیار خوشمزه و لذیذ است.
پسته کله قوچی
بعد از پسته احمد آقایی نوبت به پسته کله‌قوچی می‌رسد که این نهال هم مثل احمد آقایی رشد متوسط دارد و زود هم به گلدهی می‌رسد. در پایان اسفند گل می‌دهد و دارای ظاهر فندقی درشت است. وزن پسته کله‌قوچی از بقیه پسته‌ها بیشتر است و درشت‌تر. زمان برداشت از اواخر شهریور شروع می‌شود و در بهار ممکن است آسیب ببیند و آفتاب شدید هم باعث سوختگی محصول می‌شود. البته باردهی آن متوسط است و به‌خاطر سنگین بودن هر پسته، تعداد آن در 1 کیلوگرم کمتر از دیگر نمونه‌های پسته است. رنگ پسته کله‌قوچی کرم کدر و مغز آن قرمز است. پسته کله‌قوچی از اقلام دیررس این درختان است.
بهترین درخت پسته آمریکایی
این درخت پسته پایه هیبریدی از نوع پیوندی محسوب می‌شود و با تغییراتی که در نژاد و اصل آن صورت‌گرفته است، در برابر خشکی، گرما و آفت مقاوم است. این نوع پسته از باردهی خوبی برخوردار است و میزان آن حدوداً 2 تا 3 برابر پسته‌های معمولی است. رشد خوبی دارد و تا زمانی که به رشد مطلوب برسد، باید هر روز آبیاری شود. این درخت برعکس بقیه درخت‌ها از سال اول به بار می‌نشیند.
هرس درختان پسته چگونه انجام می‌شود؟
هر نوع درختی نیاز برای باردهی و رشد بیشتر نیاز به هرس دارد که درخت پسته هم از این قاعده مستثنی نیست. به 2 صورت می‌توان درخت پسته را هرس کرد: هرس فرم و هرس جامی. هرس فرمی برای اصلاح شاخه‌های اضافه صورت می‌پذیرد. اما هرس جامی، ظاهر درخت را به شکل یک جام تبدیل می‌کند. این هرس پایین درخت را نازک و بالای آن را بزرگ می‌کند که البته این نوع هرس در ایران خیلی اتفاق نمی‌افتد.
خواص و ویتامین‌های پسته چیست؟
مغز پسته خواص بسیار زیادی دارد. پسته سرشار از پروتئین، آهن، سدیم، پتاسیم، روی و آنتی‌اکسیدان است. مصرف پسته به افرادی که دچار کم‌خونی و یا ضعف بدنی دچار هستند توصیه می‌شود. زیرا مصرف این ماده می‌تواند باعث سلامت و به بازگشت قوای بدنی کمک می‌کند.
جمع‌بندی
در این مقاله کلیه نکات مهم را در رابطه با محل تولید و انواع پسته و نحوه کاشت، داشت و برداشت درخت پسته مورد بررسی قرار گرفت. این درخت درآمدزایی خوبی برای کشاورزان و باغداران دارد و ارزآوری خوبی هم برای آنها به ارمغان می‌آورد. این درخت معمولاً 7 الی 8 سال زمان لازم دارد تا به ثمردهی برسد که صبوری زیادی را برای افرادی که می‌خواهند این درخت را بکارند، می‌طلبد.
