یکی از فاکتورهای اصلی در کشاورزی پربار، اصلاح خاک است چراکه رشد و نمو گیاهان به طور قابل توجهی به نوع و کیفیت خاک بستگی دارد. اکثر مناطق ایران دارای آب و هوای خشک یا نیمه خشک با خاک شور هستند. به همین دلیل است که اصلاح خاک به منظور جبران کمبود مواد آلی ضروری است. در این مقاله، به بررسی کامل اصلاح خاک، اهمیت آن و همچنین انواع روشهای بکار رفته در انجام این کار می‌پردازیم.
اهمیت اصلاح خاک
گیاه تمام مواد مغذی و آب موردنیازش را از خاک می‌گیرد. به همین دلیل است که خاک از نظر کشت گیاه از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و نیاز به اصلاح دارد. خاکی برای رشد گیاه مناسب است که سرشار از منیزیم، پتاسیم، نیترات و سایر عناصر پرمصرف و کم‌مصرف باشد. کمبود هر یک از این مواد می‌تواند هم برای خاک و هم برای گیاه مشکل‌ساز شود.
به منظور اطلاع از وضعیت خاک و کمبودهایی که دارد، آزمایشات مختلفی بر روی آن انجام می‌شوند. این آزمایشات، اطلاعات دقیقی در مورد بافت خاک و عناصر موجود در آن در اختیار صاحب زمین قرار می‌دهند. با داشتن این اطلاعات می‌توان در مورد نوع محصولی که می‌خواهید بکارید و اقداماتی که جهت بهبود کیفیت محصول صورت می‌گیرند، تصمیم‌گیری کرد. برای این منظور، توصیه می‌شود که انجام این آزمایشات بر روی خاک به صورت هر دو سال یکبار صورت گیرند.
به طور کلی، گیاهان به دو دسته عناصر (ماکرو یا پرمصرف گیاه و میکرو یا کم‌مصرف گیاه) نیاز دارند. از عناصر ماکرو می‌توان به کربن (C)، هیدروژن (H)، اکسیژن (O)، نیتروژن (N)، فسفر (P)، پتاسیم (K)، گوگرد (S)، کلسیم، منیزیم و از عناصر میکرو می‌توان به بور (B)، کلر (Cl)، مس (Cu)، آهن (Fe)، منگنز (Mg)، مولیبدن (Mo)، نیکل (Ni) و روی (Zn) اشاره کرد.
انواع روشهای اصلاح خاک
اصلاح خاک به روشهای مختلفی انجام می‌گیرد. با این وجود، بهترین روشهای انجام این کار به شرح زیر هستند:
آب‌شویی خاک
به منظور انجام عمل آب‌شویی خاک، زمین را بخش‌بندی می‌کنند و برای مدت زمان خاصی، خاک آن را غرقاب نگه می‌دارند. آب‌شویی معمولاً به کمک آبی انجام می‌شود که دارای کیفیت قابل قبول است. با انجام این کار، نمک‌های موجود در سطح خاک به عمق می‌روند.
زهکشی زمین
نمک‌هایی که از طریق آب‌شویی به عمق خاک نفوذ کرده‌اند، از طریق لوله‌های مویین دوباره به سطح برمی‌گردند. برای جلوگیری از این کار، زمین به زهکشی نیاز پیدا می‌کند. برای انجام زهکشی زمین، لوله‌های زهکشی با عمق و فاصله‌ی مشخص از یکدیگر در زمین نصب می‌شوند. آب حاوی املاح به کمک این لوله‌ها از زمین خارج می‌شود.
اصلاح خاک شور سدیمی
همانطور که از نامش مشخص است، خاک شور سدیمی حاوی مقدار زیادی سدیم است. سدیم مانع از تشکیل خاکدانه می‌شود. در نتیجه، خاک شور سدیمی دارای خواص فیزیکی مناسبی نیست. از سوی دیگر، یون‌های کلسیم و منیزیم موجود در خاک به تشکیل خاکدانه و بهبود خواص فیزیکی خاک کمک می‌کنند.
به منظور اصلاح خاک شور سدیمی کافی است سدیم را با کلسیم و منیزیم جایگزین کرد. برای این منظور، یون‌های کلسیم و منیزیم به صورت محلول وارد خاک می‌شوند. از طرف دیگر، سدیم و مشتقات آن نیز از طریق عمل آب‌شویی خاک از بین می‌روند. به طور کلی، برای اصلاح خاک شور سدیمی از ترکیباتی از قبیل گچ، کلسیم کلرید، اسید سولفوریک و گوگرد استفاده می‌شود.
بکارگیری اصلاح‌کننده‌های آلی
مواد اصلاح‌کننده به دو دسته تقسیم می‌شوند: مواد ارگانیک و مواد غیر ارگانیک. مواد ارگانیکی که برای اصلاح خاک استفاده می‌شوند، از بقایای بدن موجودات زنده به دست می‌آیند در حالی که اصلاح‌کننده‌های غیر ارگانیک را از مواد معدنی تهیه می‌کنند. برخی از رایج‌ترین مواد ارگانیک بکار رفته برای اصلاح خاک عبارتند از: علوفه خرد شده، کاه، کمپوست، کود حیوانی، پسماندهای طبیعی و کودهای هیومیکی. از جمله مهم‌ترین مواد غیر ارگانیک نیز می‌توان به ورمیکولیت، پرلیت، شن و ماسه اشاره کرد.
مواد ارگانیک بکار رفته برای اصلاح خاک موجب افزایش ماده آلی خاک می‌شوند و فواید بسیار زیادی به همراه دارند. خاک کشاورزی باید همیشه بین 4 تا 5 درصد حاوی مواد آلی باشد. اهمیت مواد آلی موجود در خاک در زمینه‌ی بهبود هوادهی خاک، نفوذ آب، افزایش ظرفیت نگهداری آب و مواد مغذی است.
لازم به ذکر است که از بسیاری از مواد اصلاح‌کننده‌ی ارگانیک می‌توان به عنوان کود ارگانیک در زمین‌های کشاورزی نیز استفاده کرد.
منظور از ماده اصلاح‌کننده‌ی خاک چیست؟
اصلاح‌کننده‌ی خاک، ماده‌ای است که به منظور بهبود مشخصات فیزیکی خاک از قبیل ظرفیت نگهداری آب، نفوذ پذیری خاک، زهکشی، هوادهی و ساختار خاک به آن اضافه می‌شود. به عبارت دیگر، ماده‌ی اصلاح‌کننده با خاک مخلوط می‌شود تا محیط مناسب‌تری برای رشد و تقویت ریشه‌ی گیاهان به وجود آید.
لازم به ذکر است که افزودن مواد اصلاح‌کننده به خاک با مالچ‌پاشی تفاوت بسیار زیادی دارد. در بخش بعدی، مهم‌ترین عوامل موثر در انتخاب یک ماده‌ی اصلاح‌کننده‌ی مناسب آورده شده است.
عوامل موثر در انتخاب ماده‌ی اصلاح‌کننده‌ی خاک
به منظور انتخاب یک ماده به عنوان اصلاح‌کننده‌ی خاک باید به سه مورد توجه کرد:
طول عمر ماده اصلاح‌کننده در خاک
انتخاب ماده‌ی اصلاح‌کننده باید بر اساس هدف اصلی شما از انجام این کار صورت گیرد. اگر می‌خواهید خصوصیات فیزیکی خاک را در کوتاه‌ترین زمان ممکن اصلاح کنید، موادی که زود تجزیه می‌شوند، گزینه‌ی بهتری خواهند بود. در صورتی که به دنبال موادی با طول عمر بالا هستید، اصلاح‌کننده‌هایی را انتخاب کنید که دیرتر تجزیه می‌شوند.
بافت خاک
منظور از بافت خاک، اندازه‌ی ذرات خاک است. به عنوان مثال، خاک شنی دارای ذرات بزرگ‌تری است در حالی که خاک رسی، ذرات ریزتری دارد. خاک‌های لومی دارای ذراتی با اندازه‌های مختلف هستند.
اصلاح خاک شنی با هدف افزایش توانایی خاک در حفظ آب و مواد مغذی صورت می‌گیرد. برای این منظور، اصلاح‌کننده‌هایی از قبیل کمپوست و کودهای دامی پوسیده که به خوبی تجزیه می‌شوند، انتخاب بهتری به شمار می‌روند. هدف از اصلاح خاک‌های رسی، اصلاح تجمع، تخلخل، نفوذ، تهویه و زهکشی خاک است. به همین دلیل است که بیشتر از تراشه‌های چوب و کاه برای اصلاح استفاده می‌شود.
میزان شوری و اسیدیته ماده‌ی اصلاح‌کننده
میزان شوری ماده‌ی اصلاح‌کننده در انتخاب آن بسیار مهم است. یکی از مشکلات اصلی زمین‌های کشاورزی، وجود خاک‌های شور و قلیایی محسوب می‌شود. در نتیجه، نباید از مواد اصلاح‌کننده با شوری یا اسیدیته بالا برای این نوع زمین‌ها استفاده کرد. برخی از اصلاح‌کننده‌هایی که دارای شوری و اسیدیته بالا هستند، عبارتند از خاکستر چوب، کودهای حیوانی و کودهای حیوانی کمپوست شده.
