فسفر در کنار نیتروژن یکی از مهم‌ترین مواد غذایی برای رشد و نمو گیاهان مختلف به شمار می‌رود. فسفر نقش بسیار مهمی در متابولیسم گیاهان دارد زیرا عنصر اصلی تشکیل‌دهنده‌ی بسیاری از ترکیبات گیاهی محسوب می‌شود و در نتیجه، بر متابولیسم گیاهان تاثیر مستقیم می‌گذارد. نکته‌ی قابل توجه در جذب فسفر از طریق ریشه‌ی گیاهان، میزان pH خاک است. در واقع، میزان pH خاک می‌تواند بر روی جذب فسفر مورد نیاز گیاهان تاثیر داشته باشد. در این مقاله، به بررسی کمبود فسفر و تاثیر آن بر روی رشد و نمو گیاهان می‌پردازیم.
نقش فسفر در رشد و نمو گیاهان
فسفر بعد از نیتروژن یکی از مهم‌ترین عناصر تاثیرگذار در رشد گیاهان به شمار می‌رود. فسفر در هر سلول زنده‌ای وجود دارد و کمبود آن را نمی‌توان با هیچ ماده‌ی دیگری جایگزین کرد. فسفر در میان سه ماده‌ی اصلی مورد نیاز گیاهان یعنی نیتروژن و پتاسیم قرار می‌گیرد. کمبود این سه ماده منجر به کاهش و حتی توقف رشد گیاهان مختلف خواهد شد.
اگر بخواهیم به طور خلاصه کارکرد فسفر را بیان کنیم، باید بگوییم که فسفر وظیفه‌ی تبدیل انرژی خورشیدی به غذا، فیبر و روغن را بر عهده دارد. به همین دلیل است که نقش بسیار مهمی را در فتوسنتز، متابولیسم قندها، ذخیره و انتقال انرژی، تقسیم سلول، بزرگ شدن سلول و انتقال اطلاعات ژنتیکی ایفا می‌کند.
از جمله مهم‌ترین نقش فسفر در گیاهان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نقش تاثیرگذار در سنتز چربی‌ها، پروتئین‌ها، کربوهیدارت و ویتامین‌ها در گیاهان
- المان بسیار مهم در غشا سلولی
- کمک به رشد ریشه و ساقه
- بهبود کیفیت محصولات
- افزایش تعداد پنجه بارور در غلات
- تاثیر قابل توجه فسفر در میزان گلدهی و همچنین رشد میوه و دانه
- افزایش مقاومت گیاهچه‌های غلات در برابر سرما در ماه‌های زمستان
لازم به ذکر است که بکار بردن کودهای استارتر فسفره در گیاهان مختلف، نقش بسیار مهمی در استقرار گیاهچه‌ها و رشد ریشه‌ی گیاهان ایفا می‌کند. از سوی دیگر، بهبود رشد گیاه توسط فسفر منجر به محافظت از محیط زیست نیز می‌شود. در نتیجه، شناسایی به‌موقع علائم کمبود فسفر در گیاهان مختلف می‌تواند از پیامدهای غیر قابل جبران و مخرب آن جلوگیری نماید.
محتوای فسفر در خاک
نکته‌ی قابل توجه در مورد فسفر این است که میزان فسفر موجود در خاک بسیار زیاد است اما تمام این فسفر به شکل قابل جذب توسط ریشه‌ی گیاهان نیست. به عبارت دیگر، بخش قابل توجهی از این ماده به صورت نامحلول است و در نتیجه، قابل جذب توسط ریشه‌ی گیاهان نیست. به همین دلیل است که مقدار گیاهان به دلیل کمبود فسفر معمولاً دچار مشکلات جدی و بسیار زیادی می‌شوند.
به طور کلی، فسفر به دو صورت قابل دسترس است:
- حالت محلول به صورت H2PO4– و HPO4-2 که به طور مستقیم در دسترس گیاهان قرار می‌گیرد.
- حالت ناپایدار که بعد از معدنی شدن باید در دسترس گیاهان قرار بگیرد. حالت ناپایدار فسفر خود به چند صورت وجود دارد: (1) بخشی از آن که توسط اکسیدها و هیدروکسیدهای آهن یا آلومینیوم و مواد معدنی رسی جذب می‌شوند. (2) کلسیم، منیزیم، پتاسیم، سدیم و فسفات آمونیوم. (3) فسفر آلی که در کودهای حیوانی آلی وجود دارد.
- حالت پایدار از قبیل کلسیم، آهن و آلومینیم فسفات (غیرآلی) و فیتات (آلی) که معمولاً توسط ریشه‌ی گیاهان غیرقابل جذب می‌باشد.
pH چه تاثیری بر روی کمبود فسفر گیاهان دارد؟
همانطور که در ابتدای مقاله نیز بدان اشاره شد، pH تاثیر بسیار زیادی بر روی میزان جذب فسفر توسط گیاهان مختلف دارد. در خاک‌های دارای pH بین 6 و 7 می‌تواند شاهد بیشترین تحرک فسفر در خاک بود. با افزایش pH، تثبیت فسفر نیز افزایش پیدا می‌کند. با این وجود، حتی در خاک‌های قلیایی (دارای pH بالای 7) نیز در دسترس بودن از طریق اضافه کردن موادی از قبیل گوگرد وجود دارد.
از سوی دیگر، خاکی که بیش از اندازه اسیدی باشد، نیز منجر به کاهش جذب فسفر توسط ریشه‌ی گیاهان و در نتیجه، کمبود فسفر می‌شود. یک راه‌حل کاربردی به منظور برطرف کردن این مشکل، افزودن گچ کشاورزی به خاک است. به این طریق، pH خاک در محدوده‌ی مطلوب تنظیم می‌شود.
فسفر چه تاثیری بر روی خاک و میزان حاصلخیزی آن دارد؟
فسفر یکی از مهم‌ترین عناصر و مواد غذایی پرمصرف برای رشد گیاهان مختلف به شمار می‌رود. از دیگر کاربردهای فسفر می‌توان به رشد ریشه گیاهان در خاک، بهبود ساختمان خاک و همچنین افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید در خاک اشاره کرد.
قسمتی از خاک که محلول در آب است، نقش بسیار مهمی در تغذیه‌ی گیاهان ایفا می‌کند. به همین دلیل است که توصیه می‌شود از خاک مزرعه یا زمین‌های کشاورزی نمونه‌برداری شود و این نمونه‌ها به منظور تعیین میزان فسفر در دسترس در خاک به آزمایشگاه فرستاده گردد. به این طریق می‌توان متوجه شد که آیا خاک مزرعه یا زمین کشاورزی دچار کمبود فسفر است یا نه.
میزان فسفر مورد نیاز توسط گیاهان به نوع کشت بستگی دارد. اما به طور کلی، محدوده‌ی مناسب فسفر در دسترس گیاهان در خاک، 15 میلی‌گرم در کیلوگرم یا ppm است. میزان فسفر کمتر یا بیشتر از این عدد برای گیاهان مضر است. به عبارت دیگر، اگر میزان فسفر موجود در خاک بیشتر از این مقدار باشد، نه‌تنها در معرض آبشویی قرار می‌گیرد بلکه امکان جذب ریزمغذی‌های دیگر توسط گیاه را نیز کاهش می‌دهد.
کمبود فسفر در گیاهان
در کنار نمونه‌برداری و آزمایش خاک زمین‌های زراعی و کشاورزی، کمبود فسفر را می‌توان از روی علائم ظاهر شده روی گیاهان نیز تشخیص داد. با این وجود، تجزیه و تحلیل بافت گیاهی و خاک می‌تواند ما را به تشخیص دقیق‌تر و درست‌تر برساند.
به طور کلی، کمبود فسفر در گیاهان منجر به پیامدهای نامطلوب بسیار زیادی می‌شود. از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به کاهش رشد گیاه و سفت شدن برگ و میوه‌ها، تاخیر در گلدهی و رسیدن میوه‌ها، کاهش رشد ریشه گیاه، تغییر رنگ برگ‌های بالغ به سبز تیره و بعد ارغوانی و بنفش، کاهش مقاومت گیاه در برابر سرما و اختلال در متابولیسم سلولی به دلیل عدم انتقال انرژی اشاره کرد.
مهم‌ترین علائم کمبود فسفر
همانطور که گفته، اولین گام در تشخیص کمبود فسفر در گیاهان مختلف، بررسی بالینی آن‌هاست. هنگام بررسی، موارد زیر را مدنظر داشته باشید:
- کوچک بودن بیش از حد اندازه‌ی گیاهان
- کاهش تولید محصول یا گل یا توقف کامل گلدهی گیاه
- ضعیف شدن ریشه‌ی گیاهان مختلف
- تغییر رنگ برگ گیاهان به رنگ سبز روشن یا بنفش.
